Tân giám mục Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng

Ngày 5 tháng 4 năm 1963, Tòa Thánh loan tin Giáo hoàng Gioan XXIII bổ nhiệm linh mục Giuse Maria Phạm Đình Tụng làm Giám mục chính tòa Giáo phận Bắc Ninh. Lễ tấn phong cho vị giám mục Tân cử được tổ chức tại tại Nhà thờ chính tòa Hà Nội ngày 15 tháng 8 cùng năm, với phần nghi thức chính yếu được cử hành bởi Chủ phong là Tổng giám mục Tiên khởi Tổng giáo phận Hà Nội Giuse Maria Trịnh Như Khuê. Tân giám mục chọn cho mình khẩu hiệu: Tôi tin vào tình yêu Thiên Chúa.[1]

Giáo phận Bắc Ninh là một giáo phận trải dài từ Đồng bằng Sông Hồng đến giáp biên giới Việt Trung gồm "năm tỉnh trực thuộc và 7 tỉnh liên hệ". Số linh mục già yếu ở lại giáo phận sau cuộc di cư 1954 đếm được trên đầu các ngón tay![9] Tân giám mục Phạm Đình Tụng chính thức về nhận giáo phận ngày lễ Đức Mẹ Mân Côi 5 tháng 10 năm 1963.[10] Tình trạng chung của các giáo phận ở miền Bắc Việt Nam sau năm 1954 với tình trạng di cư thì nhân sự còn lại rất ít, các hoạt động tôn giáo bị kiểm soát chặt chẽ. Vì vậy, các hoạt động Công giáo tại các giáo phận này chỉ còn là những hoạt động tối thiểu: mở cửa nhà thờ để đọc kinh, không còn linh mục và các giáo lý viên để đào tạo tín hữu, cùng việc giám mục không được cho phép đi lại trong giáo phận.[11]

Thời giám mục Phạm Đình Tụng nhận giáo phận Bắc Ninh, tình hình tôn giáo rất khó khăn. Giai đoạn này, số lượng giáo dân tăng nhiều nhưng chỉ có khoảng 6 linh mục, trong đó có 4 vị đã già. Vì vậy, sinh hoạt tôn giáo trong giáo phận chỉ có việc tu học lén. Việc tu "chui" này nếu để lộ thì dễ dàng bị đưa vào tù. Các cộng đoàn cơ bản do giáo dân tự điều khiển, các xứ họ gặp nhiều khó khăn.[12] Ngay trong năm đầu tiên quản lý giáo phận, Giám mục Phạm Đình Tụng đã sáng lập Tu Hội Đức Mẹ Hiệp Nhất, ban đầu gồm 20 thành viên. Nay tổ chức này có tên Hiệp hội Đức Mẹ Hiệp Nhất, là Hội Dòng thuộc quyền giáo phận với số thành viên trên 150 người.[4]

Giám mục Phạm Đình Tụng ở tại Tòa giám mục Bắc Ninh, xây dựng khoảng năm 1950 dưới thời giám mục Đa Minh Hoàng Văn Đoàn. Tại nhà nguyện trong Tòa giám mục, ông đã thực hiện nhiều nghi lễ Công giáo như thường đọc kinh Phụng vụ, dâng lễ và chầu Mình Thánh một mình. Căn phòng này cũng nổi tiếng vì nơi đây, giám mục Tụng đã lén truyền chức cho 2 giám mục, 12 linh mục và 4 phó tế. Nhà nguyện này được gọi là "phòng U8" vì có diện tích dưới 8 mét vuông. Tòa giám mục này hiện nay dùng làm Nhà Truyền Thống của giáo phận Bắc Ninh, tên gọi mới là Nhà Thánh Stêphanô Nguyễn Văn Vinh.[12]

Trong thời kỳ khó khăn, Phạm Đình Tụng không thể thành lập chủng viện đào tạo chủng sinh, chính vì vậy, giám mục Tụng quyết định đào tạo chủng sinh bằng phương pháp hàm thụ.[4] Việc đào tạo những linh mục này thực hiện cách bí mật: các chủng sinh đến và rời Tòa giám mục cách bí mật, sau một khoảng thời gian, giám mục Tụng dạy học bài mới và trả bài các chủng sinh. Ngoài ra, ông còn gửi bài về cho chủng sinh học tại nhà, xen lẫn với ít lần họ gặp trực tiếp. Giám mục Phạm Đình Tụng làm thủ tục xin phép truyền chức linh mục cho mấy ứng viên linh mục, nhưng chính quyền không cho phép và còn gây khó khăn cho các ứng viên này. Vì vậy, giám mục Tụng quyết định phong chức linh mục cách bí mật. gày 29 tháng 6 năm 1964, lúc nửa đêm, ông cử hành truyền chức cho tân linh mục Giuse Phạm Sĩ An. Buổi lễ diễn ra cách bí mật, giám mục Tụng có khi phải ra giữ chặt cửa khi có động. Lần phong chức linh mục thứ hai là vào đêm ngày 16 tháng 9 năm 1974, giám mục Tụng tấn phong bí mật chức linh mục cho 7 phó tế. Buổi lễ diễn ra trong hoàn cảnh giám mục Tụng bị đột quỵ vào đầu tháng 9 và chưa hồi phục hoàn toàn, những tin đồn đoán về việc chính quyền Cộng sản nắm quyền sẽ gây khó khăn cho đạo Công giáo. Chính vì vậy, sau khi xét hỏi từng tân linh mục về việc chẳng may bị bắt giữ vì truyền chức lén, giám mục Tụng tiến hành truyền chức cho bảy vị này trong một buổi lễ kéo dài hai giờ đồng hồ.[12]

Sau biến cố ngày 30 tháng 4 năm 1975, vấn đề lo ngại đạo Công giáo sẽ gặp nhiều khó khăn, nên các giáo phận Công giáo tại Việt Nam đều củng cố nhân sự. Tại giáo phận Bắc Ninh, giám mục Tụng hỏi ý kiến Tổng giám mục Giuse Maria Trịnh Như Khuê và một số linh mục về việc tấn phong tân giám mục. Với lý do sức khỏe không tốt, giám mục Tụng quyết định tấn phong tân giám mục Đa Minh Đinh Huy Quảng. Tham gia buổi lễ vào ngày 4 tháng 5 năm 1975, ngoài vị giám mục chủ phong và thụ phong còn có linh mục Giuse Trần Đăng Can. Ngay ngày hôm sau, tân giám mục Quảng bị đưa đi cưỡng chế. Lễ tấn phong của giám mục giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng Vinh Sơn Phạm Văn Dụ đêm ngày 1 tháng 5 năm 1979 cũng có kịch bản tương tự, ngoài hai vị giám mục phong chức và thụ chức còn có linh mục Can. Bối cảnh diễn ra việc phong chức là giám mục tân cử Dụ (được Tòa Thánh bổ nhiệm năm 1960) đến Bắc Ninbh di tản vì chiến tranh Biên giới Việt-Trung. Cả hai buổi lễ này đều được tổ chức tại nhà nguyện U8.[12]

Vì địa bàn giáo phận rộng lớn, số linh mục lại quá ít, Giám mục Phạm Đình Tụng cho xây dựng và huấn luyện thành phần tông đồ giáo dân. Ban hành giáo trở nên những cộng sự viên cho việc mục vụ: chủ sự suy tôn Lời Chúa, rửa tội cho trẻ sơ sinh, giảng dạy giáo lý, quản lý đất đai, tài sản của giáo xứ. Cũng trong thời gian này ông cho hành lập các đoàn thể Công giáo như: Huynh đoàn Đaminh giáo dân, Hội các bà mẹ Công giáo, Ca đoàn, Giới trẻ, Giáo lý viên, Thiếu nhi Thánh Thể...[4] Ngoài ra, ông cũng cho in Kinh bản giáo phận, cổ vũ lòng tôn sùng Thánh Tâm Chúa. Năm 1983, ông tổ chức đại lễ mừng 100 năm thành lập Giáo phận Bắc Ninh.[10]

Hơn 20 năm giám mục Tụng không được ra khỏi Tòa Giám mục để thi hành mục vụ. Vì thế, Tòa giám mục Bắc Ninh đã thật sự trở thành Nhà Chung của giáo phận. Hàng ngày, ông cùng ăn, cùng đọc kinh chung với giáo dân. Trong thời kỳ khó khăn mà nhà ăn Tòa Giám mục thường xuyên đông vui, đầm ấm. Những ngày lễ trọng, ông kêu gọi và tổ chức cho giáo dân "góp gạo thổi cơm chung".[9] Nhân lễ mừng ngân khánh giám mục, hơn 30.000 tín hữu tới chúc mừng Phạm Đình Tụng vào ngày 15 tháng 8 năm 1988. Sức khỏe hao mòn, giám mục Phạm Đình Tụng lo liệu và thỉnh cầu Tòa Thánh bổ nhiệm giám mục phó. Thỉnh nguyện được chuẩn thuận và bổ nhiệm giám mục Giuse Maria Nguyễn Quang Tuyến, tấn phong tháng 1 năm 1989.[4]

Năm 1992, giáo phận Bắc Ninh tổ chức kỉ niệm Bách Chu Niên Nhà thờ chính tòa, Phạm Đình Tụng khánh thành Tòa giám mục mới và mở năm Toàn Xá trong giáo phận. Sau khi xã hội cởi mờ, Phạm Đình Tụng thực hiện thăm mục vụ nhiều giáo xứ trong giáo phận. Trong thời kỳ giám mục Bắc Ninh, giám mục Tụng đã xây dựng Bắc Ninh trở thành một giáo phận ấm cúng như gia đình, chan chứa tình cha con và có lòng tin mến vững chắc. Khi chia tay giáo phận để về làm Tổng Giám mục Hà Nội, Phạm Đình Tụng chia sẻ: "Tuy cha rời giáo phận, nhưng tâm hồn cha vẫn luôn ở với gia đình Bắc Ninh, cha luôn cầu nguyện cho các con".[4] Linh mục Phạm Sỹ An viết trong Hồi Ký Về Vị Mục Tử Nhân Lành cho rắng trong suốt 31 năm làm giám mục Bắc Ninh, ông chỉ đi thăm viếng mục vụ được hai địa điểm là Đồng Chương ở Tuyên Quang và Vĩnh Phú.[12]

Về sau, trong lễ giỗ 100 ngày của ông, Giám mục Phụ tá Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh Phêrô Nguyễn Văn Khảm nhận xét, tưởng nhớ về thời kì này của Hồng y Tụng:[1]

Chúng tôi được nghe kể là Đức cố Hồng y Phaolô Giuse trong hoàn cảnh hết sức khó khăn về mặt xã hội mà lại thiếu thốn về nhân sự, Ngài đã biến Toà Giám mục Bắc Ninh của mình thành một trung tâm hành hương để mỗi tuần, vào Chúa nhật, từng đoàn người đông đảo khắp nơi đổ về đó, Ngài lo cho có chỗ ăn chỗ ngủ rồi lo dạy giáo lý, làm lễ, ban các bí tích cho anh chị em giáo dân. Tất cả mọi người đều nhìn thấy nơi Đức cố Hồng y hình ảnh của một người Cha hết lòng yêu thương chăm sóc con cái trong giáo phận.